Kan Barreesse: Rukeessa Boruu
Bara har’aat faarsina nuti, kan fooyyen itti qimiraa, hiriyoota koo wajjiin dukkoo gaaddisa qe’ee jala tetteenyee osoo taphannuu. Edaan jaarsi gaaddisa jala gara achi aanun, dhagaa boraafatee, wayaa fuulatti uffatee ciisu, ni 2hochise malee hin rafne. Wayuma fuula ‘rraa gad-deeffateet;“Badaa joolle asii! Maal asii 3mununuqa yaafti tun uf keessaa! Silaa bara saalat dhalattee 4ija–fuutii motiitii…,5Saal-gabboota joollee ammaa(baraa)! Bara isi’iit; ilmi abbaaf ergama didee, niitin 6eemaraa dhirsa ufitti buluu dhabdee, bakka funyaan isi’ii fedhan deemtee raaw’attu akkuma garaan isi’ii fedhe qofatti ooltee bultii. Gadaa isi’iit; 7gadaada fii 8gadadama malee, sa’aa namni quufaa 9ukata dhabee; dareemon hundeen baddee, mukni hundeen buqqa’ee, horiin bobba’u dheeda, ciisu ‘mmoo ciciisa1 dhabee! Bara maal kun; bara garaan Waaqaa 10gunnubee , duumessi waaq ol-kontoonfatee, Hagayyoodhan ganni-walaabuu caamu, Furmaatni ‘n 11diiramtoofne, Afraasan tif hin…” je’ee, akka waan himansi fiixa ‘n baasuu dubbi’ii 12dinniinuu, 13guguunguma’aa, 14halcha qubsiisa dubbi’ii, ta waa namatti kuttu takka, nuu afaan banee dhaggeeffatu, 15“Jette ‘n je’in, Kolkolool!” je’ee, hafuura walkeessa deeffatee raaw’annaan, manuma dubbii tanaa keessa, inillee ‘n tarkaanfannee2, xiqquma miila uf dura ‘kka ‘chi siqfatuu tahee, raaw’annaan, “Akeekkadhaa mee joolle, lubuun duutuu jirtu’uu, ‘Bubbulan waa argan,’ jechaan dhuga‘a. Kunoo, 16jennee–jenneet, bara ilmi abbaa gorsu, kan dubri ufiin heerumu, ka rakkataan irkoo dhabee, deegaan 17hirphaa ‘n kajeelle. Kan firri, rakkatan 18dabaree namaaf hin laatne, fuudhanis 19dhahii namaaf hin dhoofne, kan aanan 20argaa nama dhoowwatu, dabrii ‘mmallee abbaan ilma ufii; qooda3 waakkatee 26gaara gamaa bu‘u, 27Meeqaatamin hima si! Nu haa hanqisu malee, hoo ‘kkanaan taate 28raagni cileenuu dhalatuuf ta’a…gosumtuu 29gumaa wal bituu diddee…” je’ee, eddu’uun inni hafuura fudhachu’uu afaan walitti deeffanaan, an, “Si aabbiyyoo, abbaa jaaloyii kiyyaa, barri keessan hoo?” je’ee gaafadhe. Akkana jechuudhan naaf tarreesse akka waan duraan katabatee kurfeeffatetti, takkaa ‘mmoo, yaadee qomarraa qabutti, aabbiyyoon kiyya;
“Barri keenya moo? barri keenya way akkanaa ‘bboo! 30Halkaniifii guyya’aa maalin isiinii hima. Barri akkaakoo keessanii silaa 31Caalee haa miliqu!. Roobee hin caamu, 32orfoon bonaa ganna raafamti, aannan dhuguu malee, dhadhaa nyaatuu malee namni midhanuu hin shammatu, 33Daana’oo ni tuffata.Baaduu, tuffi’iif nama dhugu dhabanii dallaa jalatti 34dhibaasanii Arraagessi soorata gaafas. Saawa 35dhalti–taadhi’i, namni ayaa-kabajaa qaba. Deegaa itti hirphan, kan 36aannoo dhabes, dabaree ambaa fi firaat qaba. Intalti heerumtu ammoo 37hidda ‘rraa 38tirmaadhan galatteet, galtee warra geessu ‘mmoo, ejjetaa hori’ii ka warra dhirsarraa argaadhan argattuun mooraa si guutti. Oollan, qalatee wal biratti hin nyaatu, elmatee walbiratti hin dhugu, raafatee wal biratti ‘n dibatu, tokko dibatee cululuqee; kuun biratti 39addeenyanis shaakarraayee ol’oleen itti hin galtu. Tan gara fuudhaa-heerumaa yoon laalle ‘mmoo, fuudhaa-heerumni 40diluu deema. Fuudhaa waddeessa qajeelchitu jira. Heerumtu siinqee 41 nu wayyitu jira. 42Intala siinqen ala ejjette, abbaan maqaa badaa ‘haftuuu intala baluu san,’ je’u haadha isi’ii 43lagu’uuf jecha 44hagaan bakka itti laalee heerumsiisa. Yoo gara ilma dhiiratii, Qajeeltu (hireen toltu) namuu, niitii mana qaqa’aa, tan rakoon itti kufte, tan randaan dhayaa ganamaa… ta je’an san qabaachuu fedha malee; ufiin deemtuu miila awwaaraa tan coqorsarra deemtee, hiddirraan tarkaanfattee, loon uf dura galchitee, isiin duubaa faana hin galin, tan laga qaxxaamurtee dhufte, tan afaan kulli bartee, mala nyaataa quunqumatte, dabrii immoo intala, ‘Maxxannee afi, maxxanii rafi,… ibiddi ‘n dhaamin, gandaa si ‘n yaamin…’ jettee haadha gorsaan heerumsiiftu niqabdi hinbeekne, fuudhuu dhisii namni gara–galeetuu laalu hin jiru. Fuudhaa yoo ka’anis, 45gabbarri akka qaba. Soddaan ulfina, ulfina aana’a. Ka Soddaa wajjiin haasaya fedhe jaarsan hoo taate malee kophatti deemun heddu ‘n jirtu.
Tana keessaa, 46Tarii-maji yoo caamee, bonaaye, 47biriitidhaan uf falu. karra Qaallurra/ulfinarra kufaniit hoggasuma roobsifatan, Bokkuu uf dura kaayaniit malkaa-biyyotti bahanii araara Waaqaa kadhatan, odoon isaan achii ‘n kaane hoggasuma 48Dirsaa bakaatti itti fura, kan hanga tufaa hancufaa hin turre. Yoosuma, ‘mmoo ka takka deebi’anii, roobni rooba nagaa tahuu kadhatan akkana jeu’un: ‘Fororoo, rooba nagayaa, ka qabbanaa, ka mukarraa baala ‘n buufne, saayyorraa rifeensa ‘n buufne nu godhi!’
Silaa, gaafa dur angafa Qaalluu Karrayyu‘uu, Rabbiifii isa jidduu 49maqni wahiituu hin jirre san, kan gaafa du’ellee reeffa nama sanii mooraa loonii keessa 50ruufan maranii kaayan, achii Waaqni 51hoggasuma duumessa irra qabee, hurree lafatti uwwisee, gara ufiitti fudhatu,” sun sun, nama keessa hin beeknetti hoo odeessan dhara fakkaatti. keessafuu isin joollen bara ammaa, kan xiqqaan guddaarra beeku, kan jaarsi isin biratti joollee quba hootullee hin egeenye! Taanii an yaada kiyyarraa dubbadhuu baadhus, tan duraan 52dhiichisa doori’ii keessatti je’amtee tarte, tanuma lafa jirtu yoon nutti himi jettan, akkana fa’a je’an:
‘Hayyuu Suunee baddaa, gaarii waaqan obboleessaa,
Ammajii roobsitee, yaafte bishaan, laga gogeessaa.
Gaarii Suunee badda, handhuraan waaqatti ‘jjettaa,
Maa ‘rraa dhabda.’ ”
Eddu‘uun kutee, isaa gorora tambo‘oo gurra jalaa fudhatutti jiruu, nuyi gaaffii ‘tti aantu achi ‘tti darbanne, ‘mmaas, “Si aabbiyyo, maalif ree barri keessan, kan abboota keessanii, keenya immoo keessan, hanqata’aa; jireenyi akkanatti 54dhawaatan hammaacha’aa deeme?” je’een tokko nu eddu’ uu. Innis deebisee,
“Meeqaatam sababni! Gaafa ulfinni Waaqatti maqee gooytan itti dallane, erga angafni qaalluu biyyaa akka ummataatti 56biyyee uffatee, Ummatnis 57goodaa qaallu’uu kabajuu dhiiserraa, dabrii ‘mmoo gaafa mootummaan Karrayyuu bituudhaf ‘baalabbaata’ itti moosisee uf jalatii gadi qaberraa, ka dheedaa godaansi mariidhan maletti tahuu jalqaberraa. Mataan rakkoo kana maraatuu, qaamolii adda addaatin lafa teenyarraa dhiibamnee, qabeenya isirraa kan uuman nuuf horatte kan jireenyi keenya irratti gad-dhaabbaterraa qarqaramuudha. Fakkeenyaf, Lafa dheeda tan bona jabaaf nuuf toltu, malkaa obaa saawaa tiifii kan waraabaa kan laga Hawaas irra laba galee jiru, fi kkf. Gaafa karrayyuun, lafa isi‘itti abbaan heddate, kan akka mootummaa, kan godaanee qubatu, magaalaa, shankoora, ‘killilii/faarkii’ kkf la farraa nidhibun daranirralleeaadaa fii duudhaa nuti ittiin walbulfannu ittiini dheednee waldheedsifannu harkaa nu qancarsan. kanumaafuu, erga jireenya uunjarraa baaneee sabbuma kanaan ammoo hanguma harka qabnu sanillee, aadaa fii duudhaa teenyatti buluun keenya qofti, akka dur san lafaafii uwwisa isi‘ii, uunjadhaan itti fayyadamu‘uu fi dabreetis ammoo badi‘irraa nu eewwalu‘uuf toluu dhabee fi dadhabee asoodha, sanumaa as! Maalif yoo jenne, bakka kan itti namaaf hin bullee nama keessa guutetti, haala fi akkaataa takkottii buluun waan hindndayamneef, ammallee ammoo, bakka wanti walii galteeedhan irratti bulanii jiraatan sun harka nama hin jirretti, waliigalteen sun hanga dubbiii qofa taatee waan haftuuf jecha, jechuudha. Irratti ‘mmoo, gaafa Islaamumman babal’ata’aa, aad‘aafii gadaa keessatti wanteen bal ataman heddata‘aa dhufanirraa, gaafa waldhabbii maccuu ganda keessalleen, ‘Biiroo’ malee gaaddisatti foramen dhiifterraayi aadan teenya walfaana harka keessa nu mucucaatun.Har’a maqaaaf jirra malee, akka keenya dhabne joolle. Badaa gorsaan yakkanii deebisuun hin jirtu, 58bushaayan kottee namaa baqatee biyya gad–dhiise. Saphansaa, qottoon muka lafaarraa dhabamsiifte. Asfaaltirra gadoo asiif achi waat fe’ama. Ka ‘tti gurgurataaf fe’an Karrayyuudha, ka ‘tti faayyadamu kan biraati. Kun Haraqeedha, diina aadaa fi haaloo teenya qancarsu keessaa 59muummee. Wanti akka isi‘itti biyya balleessaa jirtu hin jirtu. Isii wajjiin karraayyuun wal ajjeeftee, nama harka tayuun nutti baate, 60akkaa uraa. ka dur 61gadaa dhuftu dabartuu keessatti nutti hin taahin. Ar’a warra saphansaa dabe,kan muka affeelee–Cilee ykn muree qoorsee–Qoraan karaa taankirrattiin bahu, irra guddeessi odoon gurguree faaydarra oolchee, bultii maatii ufii ittiin tin’ifatelle’ee Yoom garaa nunyaatti silaa, Akka bade, namni maallaqa akkasitti akka ufii itti gatee, danfa meeqan argatu san kan itti facaasee galu Haraqeedha. Akkuma baaso fii Ituunis gamasiin maallaqa harayyuttuu argatan magaalaatti 62′baala mudhugurree’ee)ratti gadi naqaa oolan sanitti. Kuni gaa, lafaa fii biitti ‘saawa tikii hin qabne’ taate jechuudha. Mukni dur ka biyyaati, amma biyyuma sanuu abboomaf heddu’ut falma, bad’ii badada dhabuun tun kajeella wal–saammata lafaa tahittii akka kiyyaa? Ammaas immoo heetessaa waliitis nifakkaatti…Lafti immoo edduu tanatti seedalloofte. Gara tokkoon ammoo, badiin lafaafii uwwisa isi’ii, kan muka hunde’een mancaasee hidda buqqise kun, uuman badhaadhaa, badhaadha uuma’aa kana abdiin; ‘Borus kiyyuma, gaaf tokkon 63kara’aan dabra,guyyaa jabaatten 64itti–oola, bara hamaaten Maatii–Waatii ‘tti baasa…’ jechu’uu nama keessa jiraatuu dhaburraayi. Akkuma tisseen saawaa ‘bbaa qabuu, ta hegeree mataa isi’iitif jecha, ni badan jechuudhan sobdee maayeessoo kuttee biyya dabarfattu,takkaa ‘mmoo, beela malee qalattee nyaattu san. Lafa dane’ee teenyaa, ammaa ‘mmoo maqa’aa teenyaa tanas kan itti gaaduu ammallee guyyuu ittuma jira. Ka abbalatu akka waan ufii horee! Nuti silaa haguu bulla,isintu beeka kka tayu. ” je’ee irraa baye akaa nama gorboo walii dabarsuu–dubbirraa. Ana ‘mmoo ba’aan takka natti dabarte, akka waan imaana’aa taatee. Anaa, bodorree kana ka dubbadhu hanga isa ‘n qajeelchine, ka qalbisee hanga isaa ‘n akeekkanne. ka wahayyuunnu mul’ii isaatii gadii kana, 65Oolii, Farringoo.
Tun odoonuma tanaan jirtuu,yaadni sammuu too labee,gargaggala’aa, hasaasaa ufumatti tokko, qalbii gadi–qabee,waarii itti dheereffadhee yaadnaan dhuguma walitti–hidhanni Karrayyuu(aadaa isiitin wajji) fii biyyaa isi’ii(qabeenya uuma’aatin wajji) jidduu jiru kan bu’uureffame jaalalaafii 66leellisa 67haleelamaatin tahee turuu anumti ufii 68balballoomse.
Karrayyuun uumaa jaallatti ,ni leellifti tanaaf maqaa ilmaan moggaafti. Lafa dheedaat jaallatti,tanaaf ilmaan moggaafti.Fanttalle,Bulgaa,Arroolle,Eddoo,Boosat,Leedii,Gobbu,Summaa,fi kkf. Karrayyuun bosona jaallatti,
muka kunuunsiti, tanaaf maqaa mukaatin ilmaan moggafti: Qurquraa, Leedii,Rukeessa,Dhaddacho,Waddeessa, Saphane, fi Jajjabaa fa’a. Burqaa fi laga leellifti,tanaaf Burqaa,Hawaas,Bulgaa, fa’a moggaafti. Ammaa malee
dur Karrayyuu biratti Muka akka malee muruun salphina,uumaa midhu’uu,Waaqa dallansiisu’u,jibba Waaqat irraa sodaatu.muka jiraa tahee gubanii gurguruun silaa hooda, kolkolummaadha namuu nilagata.uumaa Waaq, Mukaa Bineenyyii gahuun, hubuun, badi’i, maqa. Maqa sa’aa namatti hin tolle,kan moora nama barbadeessu,kan jibba ulfinaa namatti dhalu,laalchaa jibbi ulfinaa immoo gidiraadha.Ibidda dikee seene. shanyii nama balleessa, badhaadha nama deessa.Hanqatan halaalatti,taanii immoo falli biriitidha karra ulfinarra kufanii araarfachu’uu bayimni namaa sa’a ufii,je’ee odoonin hin fixin ka obboleessa du’aa fudhatee naan qole.
Dhuguma, akka dhabatu 69nu-daga fa’a malee, jireenya kaleessa tare kan har’aatin walcinaa qabanii laalun ,tan hegere’eetif dawooma qabdi. “Garaan dabra, gurri ‘n dabru,” jetti Karrayyuun. Gadaa ilma ufiitif 70guduunfaa buroo qabdu, ciicoo aadaa fii duudha’aa- ayaa, beeggii, ulfina, kaaya fii faaya kabajjaa namoominaaf 71leemmon quudhee ganama dabarse san, irratti ‘mmallee, malaa fi fala horannoo taligaa jireenyatiin wajji akkuma ufii ’tti bulaanii fi horan san 72miju’uun dhala ufii dhaalchisanii yoon du’an, duuti sun du’a sheenaa fii gaabbii hin qabne taati. Maqaa gaaritu nama duubatti hafee, du’a gam-lachuu4 san du’uu nama laga.
Si aniin kun ka dhaloota ammaa, badadee ‘kka abbaa kiyyaa himu hin maxxansin, reebu hin ardaallomin, arjoomee tola namaa ‘n oolin, ittisee lafa abbaa kiyyaarratti hin abboominiitii; hanguma fi akkuma aabbo’oo sanuu balfuun kiyya maal ree? Moo 73folloqqee tanan 74waa-jabo godhe? Baree maal ufii tareetan, aabba ka waa naa taretti taree, wallaala isaa…“Godaantee baddaa hin jirtu, ooltee baddana hin jirtu, ufjajjuu joollee ammaa, ijaa cirmiin barana,” jennu tahaa, xiqqo areerree mammaaksicha. Yoon ka waa nuu taru taate, achi ufii ol lallaburra 75gurra achi qisuu barra silaa. Tan aabborraa fuudhe jabeessee, ta ormarraa bitadheen akka isiin itti wal fudhattu milaanmilchee, mala ilma dhiiratiin dagalfadhee, walitti 76waldeessee yoonin jiruu ittiin faladhe wanti hin taaneftammeedha? Malaan wayyiifuu warri adaadin nudura tlluuu caalaa ardii birorra bayeehuu gad-dacha’ee, aabba ka nuti tuffi’ii, waan inni je’u hin dhageeffanne milammilchu’uun,afaan gossaa.silla ro’oo ‘kkasii dhandhamee, copha isii idiggilee elmadhee, raasee suurre ‘rraa naqee, dhibaayyuu aabo’oo miilan lafarra dhiituu guddinaatti hin herregu.Qoonqofuu agabee,obbol too tiruun aayyaa, qerranso’oon bishaan afaan nabuusuu,ka gurmuun irra sololiitu,qarbata jiilcha baattee gala’n taane, tirata, ciniinnata man-geesse, naaf jecha onne’ee ‘n cittuu? Akka waan ilma abbaan, durii, baaduu dhibaasee,ilmoo binoo’n quubsinii, quubsee ‘n bachacheessinii!
77“Nan ofadhe” hin je’u! dabreetan koonnisa kale-dhuftee,bar-fidee haala baraa,namaa ‘mmoo bor-yaanaa,helarraa taatu; machii mirqaana 78saada.Dhaltii gurgureetan al-magaalaa bubbulee,fixadhee duwwaawa.duwwaawee oso qullaa qulqulluu galee 79fiiga hin baane silaa!Takkaaretan bar-baruu didee, mataa bar-fidee dhukkuba saalaa uf cuuphee,miila 80toora gala ‘n qabne kaayee,galee warraan karraafa! kolkolool!jechuun nama hin hanqiftu,hanqatan halaalumatti.Tun battala- irree taatee, na qofarrattillee hin haftu, gogeessatti tarkaanfatti,jala-baati,marii biyya guututi.kan jaarsa fii laajimaa, keessumattuu nuyi, kan dhiira maraati. Aabbon, “Ana taatee,odooni aabboo taatee…” je’eet 81Dambalee guyyaa/gaafa 82 gur-uraa dhahatu keessatti, 83gurra fi guuutun godoo galiitii, abbaa isaatif quudha. Akka abbaan isaa, isa caalu qooqa ol-fudhee hima’aa. Nuti ‘mmoo dabrineetuu tuffanna, tan dhaalle niwaakkanna, hin-jirree 84ni aalanna. Horsiifnee hin mul’ifnuu, kan hore nyaannee fixna. Akaakoo dheedni diiida, dagaagaa gorbaati ol, hora sama’aa gadi,…! Aabbon ciqiletti hafe, an 85fiinxedhan harkaa qaba. Tatanarra tamtu baasa ree? An aabboo jilbaa gadi, aabbonis 86akee mul’ii gadi. Gad-shokokaata dhawaatumaanii!
“ Uleen Leedii,
Saayya Uleen Leedii
Aabba dhugaan teetii,
Nutti araarami!”